In het weekend van 6 mei wurmde ik mij door de enthousiaste menigte bij Trafalgar Square, het plein voor de National Gallery in London. Het goot van de regen en het rook naar bier, maar ondanks het slechte weer was menig Brit overtuigend uitgedost in de nationale kleuren blauw, wit en rood met de bijbehorende vrolijke vlaggetjes. Ik was daar niet - zoals alle anderen - om een glimp op te vangen van het nieuwe koningspaar, Charles III en Camilla, maar om een schilderij op te halen. Een paneeltje met de titel Christus vastgebonden aan een pilaar, toegeschreven aan de kunstschilder Abraham van Diepenbeeck (1596-1675).
Normaliter richt ik mij als kunsthandelaar op de periode 1850-1950, maar ik heb een bijzondere belangstelling voor schilderijen uit de 17e eeuw. Werken uit deze periode zijn vaak ongesigneerd. Zo ook in dit geval, waar de verkopende partij - een veilinghuis - de auteurschap van Van Diepenbeeck niet volledig kon garanderen. De hoge kwaliteit van dit werk was voldoende reden om het aan te schaffen en dieper in het leven van deze kunstschilder te duiken.
Stralenkroon van shell gold
Abraham van Diepenbeeck was een vooraanstaande Vlaamse kunstschilder actief in Antwerpen. Geboren in 's-Hertogenbosch, genoot hij zijn opleiding onder Peter Paul Rubens. Zijn veelzijdigheid blijkt uit zijn werk als historieschilder, glasschilder en ontwerper voor tapijten en prenten. Van Diepenbeeck werd sterk beïnvloed door zijn leermeester, maar hij hanteert doorgaans sterkere licht-donker contrasten in het behandelen van mythologische en religieuze onderwerpen. Hij was een prominent lid van de Antwerpse Sint-Lucasgilde en was hofschilder voor de aartsbisschop Leopold Willem van Oostenrijk.
Het paneeltje toont Christus, ingetogen, met slechts een lendendoek om. Zijn lichaam helt naar voren en zijn ogen heeft hij gesloten. Het schilderij is gebaseerd op een tekst uit het Nieuwe Testament: ‘Toen nam Pilatus dan Jezus, en geselde Hem’ (Joh. 19:1, Mat. 27:24, Marc. 15:15). De bloedspatten op zijn grauwe huid, maar ook het plasje bloed op de grond, verraden dat hij zojuist gegeseld is. Christus staat volledig geïsoleerd. De geselaars heeft Van Diepenbeeck weggelaten. Enkel het lijden van Christus staat centraal, wat dit werk uiterst devotioneel en contemplatief maakt.
Buitengewoon is de aureool, die vervaardigd is met “shell gold.” “Shell gold” verwijst naar goudverf waarvan de kleur wordt verkregen in een bewerkelijk proces door zeer fijne gouddeeltjes te mengen met Arabische gom waarna het met een penseel aangebracht wordt. De naam komt voort uit de middeleeuwse gewoonte om schelpen te gebruiken om waardevolle pigmenten in vast te houden. Het kostbare “schell gold” werd zelden gebruikt en slechts enkel voor details en accenten. Deze techniek heeft Diepenbeeck geleerd in het atelier van Rubens.
Charles Blanc
Tijdens de terugweg in de Eurostar, met in een speciale koffer het schilderij, vervolgde ik mijn onderzoek. Op de achterzijde staat een 19e-eeuws handgeschreven label met in het frans de toeschrijving aan Van Diepebeeck. Ook staat de naam Blanc genoteerd. Charles Blanc (1813-1882) was een gerespecteerd professor en kunstcriticus. Zijn belangrijkste boekenreeks is de Histoire des peintres de toutes les écoles. In veertien delen heeft hij de kunstgeschiedenis opgetekend van diverse Europese landen en steden. In École Flamande uit 1864, deel 10, komt Abraham van Diepenbeeck aan bod. Blanc illustreert zijn biografie over de Vlaming met vijf reproducties. Een van deze reproducties toont Christus aan een column, dezelfde afbeelding als het paneeltje uit Londen. Hoewel afmetingen en materialen niet gespecificeerd zijn, bestaat de mogelijkheid dat het om hetzelfde schilderij gaat; het stuk heeft in ieder geval een artistieke relatie met het werk in het boek van Blanc. Een aangename verassing! Belangrijke informatie die het veilinghuis over het hoofd heeft gezien, want een 19e-eeuwse literatuurreferentie is waarde verhogend.
Een schilderij verwant aan dit paneeltje is het levensgrote doek van Van Diepenbeeck in de collectie van het Museum Catharijneconvent in Utrecht, De geseling van Christus. Christus staat in dezelfde - maar gespiegelde - houding, alleen zijn hier de geselaars zichtbaar gemaakt. Voor de geselaars en het Christusfiguur heeft de schilder onder andere inspiratie gehaald uit een prent van Lucas Vorsterman (1595-1675), naar een schilderij van Gerard Seghers (1591-1651). Is het paneel uit Londen een uitgewerkte olieverfschets voor het schilderij in Museum Catharijneconvent? Waarom is de compositie dan gespiegeld? Of heeft Van Diepenbeeck het paneeltje als studie vervaardigd, direct van het origineel van Seghers? De schilders kenden elkaar immers van de plaatselijke Sint-Lucasgilde. Dat vertelt Charles Blanc ons helaas niet.
Nu, enkele maanden later, hangt het schilderij gerestaureerd en wel aan de muur. Een souvenir aan een bijzonder “Royal” weekend.