Zaterdag 18 mei: de eerste antiekmarkt van het jaar op de Dreef in Haarlem. Als je het mij vraagt een van de gezelligste antiekmarkten van Nederland. De markt ligt naast het historische stadspark De Hout, nabij Paviljoen Welgelegen – tijdens de Franse tijd het verblijf van Koning Lodewijk Napoleon (de broer van Napoleon Bonaparte). De wekker rinkelt om 06:45. Even later stap ik op de fiets naar het Houtplein. Kennelijk ben ik niet de enige, vele tientallen collega-handelaren lopen rond om te kijken wat de nieuwe vangst van dit jaar is. Bij aankomst beginnen de verkopers met uitpakken. De sfeer is ietwat gespannen. Je groet elkaar snel, knikt, en loopt door. Er is geen tijd om bij te praten. In de eerste uren worden de meeste deals gesloten; een groot 17e-eeuws portret, een zilveren empire theepot met melkkan, en een bijzonder gekleurd slingerglas, wisselen van eigenaar. Na een uur of twee maakt de jacht plaats voor een meer gemoedelijke sfeer. Langzaam druppelen de eerste bezoekers binnen, die zich vaak niet realiseren dat het gros al voor hun neus is weggekaapt. En wat had ik gevonden? Een langwerpig versleten kantoorboek.
Geen schilderij of een interessante tekening, maar een boek. Een adressenboek, zo werd mij verteld door de verkoopster – ooit gekocht door haar man uit een inboedel in Den Haag. Ik bladerde erdoorheen en kwam honderden bekende en minder bekende kunstenaarsnamen tegen – zorgvuldig op alfabet gerangschikt – maar geen straatnamen of telefoonnummers. Het boek had wat verfspetters op de kaft en slijtage aan de randen. Ik kreeg een idee van wat ik potentieel in handen had en vroeg naar de prijs. Twee tientjes. Verkocht.
Een collectie kunstenaarssignaturen
Eenmaal thuis werd mijn vermoeden meer en meer bevestigd. Het boek bevat een verzameling van 500 kunstenaarsnamen, of eigenlijk signaturen. Signaturen afkomstig uit catalogi, gefotografeerd in musea, exact overgenomen in potlood of stift, of in olieverf geschilderd, uitgeknipt en opgeplakt. Her en der stond een klein receptje voor het maken van een ondergrond (“oker met gebrande Sienna”). Uit het verkoopstickertje in het boek kon ik opmaken dat het in de jaren ’60 is gekocht bij kantoorboekhandel Corn. Paap aan het Spui in Den Haag. Dit was geen adressenboek, maar een signaturenboek van een kunstvervalser.
De handtekeningen waren precies en zorgvuldig overgenomen, met respect voor de scheefstand en het lettertype. Indien een kunstenaar meerdere handtekeningen hanteerde, waren deze meestal ook opgenomen. Twee namen vielen mij in het oog: Jan Toorop en Willem de Zwart. Hierop heeft de vervalser veel geoefend, gezien de vele handtekeningen die erin staan. Toorop en de Zwart zijn twee kunstenaars die commercieel gretig aftrek vinden, en daardoor lucratief waren om te vervalsen. Iedereen die regelmatig een veilinghuis bezoekt, kent de vele vervalsingen van deze kunstenaars die op de markt circuleren.
Kunstenaar én vervalser
De vraag is natuurlijk: wie heeft het boek samengesteld? Mijn vermoeden gaat sterk uit naar een in Den Haag wonende kunstenaar die zo’n tien jaar geleden is overleden, waarvan de naam op een bijzondere plaats in het boek staat vermeld. Deze kunstenaar was veelzijdig en vertrouwd met verschillende stromingen, van het (magisch) realisme, surrealisme tot de Haagse School. Wellicht is het begonnen als wraakactie tegen de gevestigde orde van critici en zelfverkozen kunstexperts die zijn werk vergruisden? Dit was het geval bij s’werelds bekendste meestervervalser Han van Meegeren (1889-1947). Vanuit een drang naar erkenning vond hij een pervers genoegen in het misleiden van connaisseurs. Of was het een pragmatische keuze om zijn talent om te zetten in een lucratieve business? Hij is naar verwachting 40 jaar actief geweest en kan daarmee vele duizenden werken op de markt hebben gebracht, die meestal via een netwerk van lokale veilingen en louche kunsthandelaren van hand wisselden.
Dit boek is een curiositeit, een bijbel van een kunstvervalser uit het pré-digitale tijdperk, en bovenal een tastbaar bewijs van de duistere zijde van de kunstmarkt. Een zijde waarvan iedereen weet dat die bestaat, maar die slechts weinige kennen.
Comments